JEVREJSKIM BEOGRADOM: SINAGOGA SUKAT ŠALOM

S Davorom Salomom, turističkim vodičem po jevrejskom Beogradu

Za razliku od zapada Evrope na ovim prostorima Jevreji nisu živeli u getima. Jevrejska mahala nalazila se na Dorćolu.  

Mahalu su činile skromne prizemne kuće, a evo kako jedan engleski plemić opisuje tadašnji Dorćol:

"... u sokacima dorćolskog Beograda spazio sam brojna bunjišta. Na ovom "otpadu vekova", povrh brda truleži i odbačenih stvari, ležeći na suncu, dočekali su me veliki psi vučjeg izgleda, čuvari svojih smrdljivih poseda."

No dolazeći u Beograd s početka XX veka Feliks Kanc iako primećuje neprijatne mirise iz krčmi, korača užasnom kaldrmom, sve zaboravlja pred "prijatnim dražima za uho i окo; tihom žuborenju šedrvana i ženama vatrenih očiju iz jevrejskih i ciganskih mahala..."

Jevreji koji su živeli i žive u Srbiji dele se na dve grupe:

• Aškenaze koji su došli iz centralne Evrope i govorili su jidiš. Nisu baš bili brojni i uglavnom su stanovali na Savskoj padini i
• Sefardi koji su poreklom s pirinejskog poluostrva i govore ladino. Naseljavali su Dorćol i kasnije se s bogaćenjem odseljavali u centralne delove grada.

Ove dve grupe imaju sasvim različite običaje, verske obrede, hramove, hranu i groblja. Prva jevrejska zajednica u Beogradu osnovana 1866. godine, bila je to sefardska opština čiji je zvanični naziv bio Crkveno-školska jevrejska opština.

Hor Braća Baruh osnovan 1879. godine u Beogradu je najstariji aktivni jevrejski hor u svetu.

Pre II svetskog rata u Beogradu je živelo oko deset hiljada Jevreja.

Emanuel Šefer ispred okupacionih vlasti u Beogradu je 1942. godine zadovoljno izjavio:

„Beograd je jedini veći evropski grad očišćen od Jevreja, tj postao je "judenfrei"".

Obilazak jevrejskog Beograda započinjemo od jedine očuvane sinagoge, sinagoge Sukat Šalom u ulici Maršala Berjuzova (Kosmajska). Izgrađena je na zemljištu koje je Društvo beogradskih Jevreja Aškenaza kupilo od grada. Projekat zgrade izradio je mladi arhitekt Jevrejin iz Beča, dok je nadzorni inženjer bio Milan Šlang.

U nedelju 15. juna 1924. godine svečano je položen kamen temeljac buduće sinagoge. Gradilište je bilo iskićeno državnim zastavama, a svečanosti su prisustvovali kraljev izaslanik, predstavnik Narodne skupštine i druge ugledne ličnosti. 

Dvojezična povelja na pergamentu je položena u hermetički zatvoren mesingani cilindar i uzidana u temelj zgrade. Rabin Šlang je svojeručno napisao hebrejski tekst, a rabinov sin Izidor Šlang je ispisao staroslovenskom ćirilicom tekst na srpskom jeziku. Povelju su potpisali kralj Aleksandar i kraljica Marija i ona je položena u temelje sinagoge 15. juna 1924. godine. Evo i tog teksta:

„Srcem punim zahvalnosti prema milostivom Bogu Izrailja, u temelju ovoga doma ovekovečujemo da je u četvrtoj godini vladavine Njegovog Veličanstva Aleksandra I, kralja Srba, Hrvata i Slovenaca iz narodne dinastije Karađorđevića na dan 15. juna 1924. godine, 13. sivana 5684. položen kamen temeljac zgradi Srpsko-jevrejske crkvene opštine Eškenaskog obreda u Beogradu, u kome će biti smeštene sinagoga, škola, kancelarije, ritualno kupatilo i stanovi za opštinske nameštenike po priloženom nacrtu.“

Zgrada je završena   1. novembra 1925. godine, a svečano osvećenje je obavljeno u leto 1926. godine, kada je okončano i unutrašnje uređenje hrama.

Sukat Šalom ili Kolibu mira je šesta sinagoga koju su jevrejske zajednice u Beogradu gradile kroz svoju istoriju. Reč je o hramu aškenaskog obreda. Naziv Sukat Šalom sinagoga je dobila 2002. godine i ona danas služi kao jedini hram u Beogradu.

Nedaleko od ove sinagoge nalazila se stara aškenaska sinagoga koja je bila smeštena u nekadašnjoj zgradi Narodnog pozorišta i bila u upotrebi od 1869. do 1925. godine.

Ispred sinagoge nalazi se veliko i lepo dvorište. Nekada je u prizemlju bilo smešteno Mikve, obredno kupatilo, studentska menza, gimnastička sala i stanovi za šoheta i šamaša. 

Na spratovima su bili stanovi rabina, učitelja i hazana, a u potkrovlju su bile prostorije škole za časove veronauke. Sinagoga je na prvom spratu imala 300 sedišta, a na galeriji, ezrat našim, bilo je 180 mesta.

Nepune dve decenije po izgradnji, tokom nacističke okupacije 1941-1944 hram je oskrnavljen. Služio je kao javna kuća nemačkim vojnicima. Neposredno po završetku rata je osveštan. Tužnoj svečanosti obnavljanja hrama prisustvovao je mali broj beogradskih Jevreja koji su preživeli Holokaust. S obzirom na tu činjenicu, danas su članovi sinagoge malobrojni kako Aškenazi tako i Sefardi.

Najvrednije stvari u sinagogi, odnosno svici Tore i drugi sveti spisi, smeštene su u Sveti orman ili „Aron kodeš“. Svici Tore ispisani su na pergamentu guščijim perom i stari su više od 200 godina. 

Danas sinagoga služi maloj zajednici Jevreja koji su ostali u Beogradu, a službe se redovno održavaju subotom uveče i na praznike.

A kakvav je sudbina nekadašnjih sinagoga? Stara sinagoga nalazila se u tadašnjoj Mojsijevoj ulici na Dorćolu. Sazidana je u prvoj polovini XVIII veka, na mestu starije. Više puta je obnavljana sve do 1952. godine, kada je srušena. Sve do podizanja sinagoge u Kosmajskoj Jevreji su da bi obavili verski obred morali da dođu u ovaj kraj Beograda. U gradu, nekada se nalazilo još nekoliko sinagoga, koje nisu sačuvane do danas. Tako je stara sinagoga „El kal vježo“, podignuta još krajem XVII veka na Dorćolu, srušena oko 1950. zbog lošeg stanja u kojem se nalazila. Pokraj ove stare od kraja XIX  veka nalazila se i nova sinagoga „El kal nuevo“, ali ona je porušena već tokom I svetskog rata.

Velika sefardska sinagoga Bet Jisrael sazidana 1908. godine u ulici Cara Uroša. Desetog maja 1907. godine hroničar Ignjat Slang belezi da su beogradski Jevreji bili ponosni kada je kralj Petar I lično položio temelj za novu sinagogu. Na drugoj strani istog placa 1928. godine sazidana je zgrada jevrejske opštine. Bila je mavarskog stila sa dva mala tornja i spolja dekorisana horizontalnom trakastom šarom. Projektovao je G. Milan Kapetanović.

Sinagoga je stradala u 6 aprilskom bombardovanju. Na njenim temeljima podignuta je zgrada u kojoj se danas nalazi Galerija fresaka. U Zemunu je, takođe, postojala sinagoga podignuta 1850. čija je zgrada sačuvana do danas, ali ne i njena prvobitna namena.

Zgrada društva Oneg Sabat i Gemilut Hasadim, nazvana po Ignjatu Slangu, piscu knjige "Jevreji u Beogradu", podignuta je 1923. godine. Projektovao ju je arhitekta Samuel Sumbul, a radove je izveo inženjer Haim Isaković. On je sa Samuelom Sumbulom imao projektni biro u ulici Cara Dušana. Donedavno se tu nalazio KC Reks, ali je objekat vraćen jevrejskoj zajednici. 

Prema dokumentima sačuvanim u Arhivu grada Beograda, izgradnja je započeta 1922. godine. U zgradi je bio smešten Dom za stara lica, na šta ukazuj i natpis na ulazu: 

"Ne odbaci me u godinama starosti, ne napusti me."

Zgrada je podignuta kao dvospratna u veoma dekorativnom, eklektičnom stilu. U prizemlju su bile dve sale, a na spratovima su stanovi. Velika sala je služila za sve vrste javnih skupova, razna društvena okupljanja, a povremeno je korišćena i kao sinagoga.

Obilazak jevrejskog grobja završavamo na jevrejskom sefardskom groblju u Beogradu. Sa starih grobalja preneti su posmrtni ostaci na ovaj deo Novog groblja u Ruzveltovoj ulici. Po pravilu muškarci se sahranjuju odvojeno od žena. No propisi su tu da bi se kršili. Važilo je i pravilo da pokojnika treba sahraniti roku od 24 sata od časa smrti...

 

Jevrejima je za života zabranjena tetovaža, a posle kremacija. No bilo je slučaja "švercovanja". Samoubice su se sahranjivali na posebnom delu groblja...

Na groblju smo uočili i genezu - grobnica svetih knjiga koje nisu više podesne za korišćenje.

Crkva Svetog Ante Padovskog na Crvenom krstu

Crkva Svetog Ante Padovanskog koja se nalazi na Crvenom krstu građena je od crvene cigle. U crkvi bogosluže franjevci bosanske provincije. Franjevci se na ovim prostorima pominju još u XV veku. Na poziv beogradsko-smederevskog nadbiskupa Rafaela Rodića, u Beograd su ponovo došli 1926. godine i kupili zemljište između Bregalničke i Pop Stojanove ulice. Crkvene knjige vode se od 20. februara 1921, kada je obavljeno prvo krštenje.

Ante Padovanski je bio sledbenik  Svetog Franje Asiškog, poreklom je iz Lisabona, gde je živeo krajem XII i u prvoj polovini XIII veka. Počiva u italijanskom gradu Padovi.

Izgradnja crkve je otpočela 1929. godine po nacrtima poznatog slovenačkog arhitekte Josipa Plečnik (1872–1957), učenika čuvenog bečkog arhitekte Ota Vagnera. Ceo koncept građevine poveren je samom arhitekti. Plečnik je napravio plan crkve bez novčane nadokande, a sve do svoje smrti je pratio i podsticao njenu izgradnju. Nakon Plečnikove smrti 1957. godine, uputstva za dalju gradnju preuzeo je njegov učenik arhitekta Valentinčič. Toranj-zvonik, visok 52 metra dograđen je 1962. godine. Na vrhu je postavljen 3,70 m visok krst, izrađen od belog čelika. Zvonik je blago nagnut, tako da predstavlja svojevrsnu malu atrakciju. Do vrha tornja vodi više od 220 stepenika. Nove orgulje nabavljene su 1966. godine. Godine 2010. uvršćena je u spomenike kulture.

 

Nova crkvа opočela je sa službama 8. decembra 1933. godine. Vernika je 1935. bilo oko 6500, a danas ih je oko 400. Ova monumentalna kružna građevina (rotonda), impresivna po dimenzijama i formi, centralnim planom osnove i bojom, odnosno materijalizacijom – oblogom od opeke – predstavlja povratak na antičke uzore, početke hrišćanstva, na obrasce ranohrišćanske i ranovizantijske sakralne arhitekture, posebno na primere u Rimu, Carigradu, Solunu i Raveni (Panteon u Rimu, ranohrišćanske krstionice ili baptisterijumi, crkva San Vitale u Raveni, crkva Sergija i Vakha u Carigradu, crkva Svetog Georgija u Solunu), kao i na kasnije srednjovekovne, renesansne i barokne crkve centralnog tipa.

Građevina osnovnog oblika rotonde, sa apsidom na istoku, tremom na zapadu i cilindričnim zvonikom sa jugoistočne strane, nije izvedena prema početnom, već prema drugom, nešto izmenjenom projektu arhitekte Plečnika. U oblik osnove – uz veliku kružnu formu prislonjen je manji krug – uneto je i simbolično iščitavanje i povezivanje sa ikonografskim predstavljanjem patrona hrama koji drži malog Hrista. 

Trem sa drvenom nadstrešnicom nose po tri para vitkih stubova, kao i stubaca kvadratnog preseka. Stubovi se nastavljaju i u predvorju (narteksu), flankiranom manjim pravougaonim kapelama. Glavni prostor je kružni i cilindričan, prečnika 25 i visine 17,5 metara, sa bočnim konhama odnosno potkovičastim kapelama u debljini zidova rotonde, koje su namenjene posebnim manjim oltarima i ispovedaonici. Raspoređene su po tri konhe sa severne i južne strane, dok je nasuprot ulaza, u apsidi, glavni oltar tj. duboki prezviterijum, pod kojim je kripta. Oblik rotonde je naglašen i posebno postavljenim podnim pločama od mermera različite boje. 

Zbog velike visine crkve formirane su tri galerije. Nad ulazom je prva manja galerija sa orguljama, druga potkovičasta prostire se do oltara, dok je gornja galerija ophodna (deambulatorijum), proteže se celim obimom rotonde i omogućava najveći prodor prirodnog svetla. ispod prve galerije postavljen je mali drveni kip Svetog Ante, namenjenog za nošenje pri procesijama. Visok je 133santimetra i delo je Bože Pengova.

Ravna tavanica obložena je drvenim gredama, s obzirom na to da se od prvobitne ideje kupole odustalo, radi usaglašavanja sa konceptom jednostavnosti i približavanja arhitekturi karakterističnoj za ovaj katolički red. Iznad ulaza je veći okulus u nivou prve galerije. Posebna pažnja posvećena je izradi detalja na kapitelima trema i ulaznog vestibila, kao i na kovinama prozora, koje karakteriše raznovrsnost originalnih motiva, inspirisanih duhom ranog hrišćanstva.

Ovalnog oblika sa još sedam polukuržnih niša unutar same crkve, od kojih svaka uzgleda kao da je umetničko delo za sebe, odaje poseban prijatan osećaj unutar zdanja. Gde god da pogled padne, može se videti nešto nesvakidašnje i umetnički lepo. Unutra su postavljene posebno izvajane skulpture od kojih svaka ima različitio značenje i priču koju sa sobom povlači. Iznad šupljine svetilišta nalazi se povijena betonska greda nad kojom stoji veliko raspeće.

Tamnu boju nepokrivenih fasadnih opeka, od kojih je izgrađen zid, prilično taman mramorni pod i drveni strop, osvetljava svetlost koja u unutrašnjost crkve ulazi kroz venac prozora postavljenih oko cele crkve.

Veliki ili glavni oltar rađen je od blistavog crnog mermera, mestimično prošaranog belim prugama. Zamišljen je u dva dominantna pravca: vodoravni smer naglašavaju stepenice i oltarski sto, a uspravni – euharistijska kućica u više nivoa. Pri dnu kućice nalazi se raskošno obrađeni tabernakul, zatim prostor za izlaganje Presvetog, a iznad njega zatvorena nadogradnja koju završava krov u obliku piramide. Posle Drugog vatikanskog sabora, ispred oltarskih stepenica stavljen je drugi oltar, da bi se omogućilo slavljenje mise na novi način.

Kip Svetog Antuna, smešten na zidu iznad glavnog oltara, delo je vajara Ivana Meštrovića. Izrađen je od bronze i visok 2,75 metara. Postavljen je 1955. godine.

Kip serafskog Srca Isusova smešten na pobočnom oltaru izradio je 1935. po Plečnikovom nacrtu ljubljanski umetnik Boža Pengov od lipovog drveta.

U Gospin oltar postavljen je Bogorodičinn kip koji je po Plečnikovim nacrtima uradio takođe Boža Pengov. Kip je smešten tako da stoji u gotovo istoj ravni s posmatračem. Gospa je veoma neobična po svom istočnjačkom liku kao i po obradi nekih ikonografskih elemenata (npr. zmije). Bogorodica na grudima ima medaljon sa simbolima Svetog Duha. Zmija kao simbol đavola koji je otkazao poslušnost bogu i "iskvario" Evu, nalazi se u ovom obliku pored Bogorodice koja je Evu "iskupila", a svetiljka u ustima šalje poruku ovom zlu – "Ima da služiš!"

Bajrakli džamija

Bajrakli džamija je sagrađena oko 1575. godine, kao jedna od 273 džamije i mesdžida (posebne islamske bogomolje), koliko ih je u tursko doba bilo u Beogradu (Putopisi Evlije Čelebije). Prvobitno se zvala Čohadži-džamija, po zadužbinaru, trgovcu čohom, Hadži-Aliji. Bajrakli džamija je jednoprostorna građevina sa kupolom i minaretom. U vreme austrijske vladavine (1717—1739) pretvorena je u katoličku crkvu (kada je i srušen najveći broj beogradskih džamija).

Po povratku Turaka, ponovo je postala džamija. Husein-beg, ćehaja (pomoćnik) glavnog turskog zapovednika Ali-paše, obnovio je bogomolju 1741. godine, pa se neko vreme zvala Husein-begova ili Husein-ćehajina džamija. Krajem XVIII  veka nazvana je Bajrakli-džamija, po barjaku koji se na njoj isticao kao znak za jednovremeni početak molitve u svim džamijama. Posle obnove u  XIX veku, koju su preduzeli srpski knezovi, postaje glavna gradska džamija.

Nalazi se u ulici Gospodar Jevremovoj 11, a uz džamiju se nalazi i medresa, verska srednja škola. 

Bajrakli džamiju su u drugoj polovini XIX veka opisivali istoričari i putopisci Konstantin Jireček, Đuzepe Barbanti Brodano kao i arheolog i etnolog Feliks Kanic. 

U njoj kao glavnoj džamiji, boravio je i muvekit, čovek koji je proračunavao tačno hidžretsko vreme prema islamskom kalendaru (koji je počinjao od 622, godine, tj. godine hidžre ili prelaska proroka Muhameda iz grada Meke u Medinu) radi određivanja svetih dana, regulisao mehanizam sata i isticao zastavu na minaretu, u znak istovremnog početka molitve u svim ostalim islamskim bogomoljama u beogradskoj varoši. 

Knez Mihailo Obrenović naložio je 1868. godine ministru prosvete i crkvenih dela da izabere jednu od postojećih džamija i osposobi je za obavljanje muslimanskih verskih obreda, kada je osim džamije popravljena i dvorišna zgrada uz nju. Ministar prosvete i crkvenih dela uputio je Državnom savetu Kneževine Srbije akt od 10. maja 1868. godine sledeće sadržine:

 ”Da ne bi muhamedanci, koji se po svojim poslovima u Beogradu bave, bez religiozne utehe bili, Njegova Svetlost blagoizvolela je narediti da se jedna od ovdašnjih džamija popravi za bogomolju njihovu. Usled ovog visokog naloga, izabrana je kao najcelishodnija ”Bajrak” džamija i ministar građevina kao po molbi mojoj izaslao je stručne ljude, te su istu džamiju, kao i jednu kuću do nje, gde će hodža obitovati, pregledali ....“

Ukazom kneza Mihaila Obrenovića iz maja 1868. godine ovlašćen je bio ministar prosvete i crkvenih dela da „izdaje hodži po 240, a mujezinu 120 talira godišnje“, a službenici džamije su se izdržavali i zahvaljujući prihodima od nepokretnosti – vakufskih dobara. Prvi imam i mujezin u Bajrakli džamiji postavljeni su iste 1868. godine.

Između dva svetska rata džamiju je obnavljala i Opština grada Beograda, kada je 1935. godine prvi put zaštićena Uredbom o zaštiti beogradskih starina. Restauracija je izvođena nekoliko puta i nakon II svetskog rata od strane Narodnog odbora grada Beograda i Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture, a od sredine šezdesetih godina XX veka i Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. Posle novijih oštećenja 2004. godine izvedeni su konzervatorski radovi na sanaciji i restauraciji kamene fasade sa obnovom prozorskih otvora.

Arhitektura džamije pripada tipu jednoprostorne kubične građevine sa kupolom i minaretom. Masivnih zidova i sa malo otvora, građena je od kamena, a neki segmenti izvedeni su u opeci i kamenu. Građevina je kvadratne osnove, dok osmostranu kupolu nose istočnjački potkupolni lukovi i niše – trompe, sa skromnom dekoracijom konzola. Neujednačen je broj prozorskih otvora na fasadama, dok se po jedan nalazi na svakoj strani tambura kupole. Potkupolni nosači i svi otvori na građevini završavaju se karakteristično orijentalnim prelomljenim lukovima. Sa spoljne severozapadne strane postavljeno je minare – uska kula kupastog krova, sa kružnom terasom pri vrhu, sa koje mujezin poziva vernike na molitvu. Naspram ulaza, u unutrašnjosti džamije nalazi se najsvetiji prostor – mihrab, plitka niša sa raskošnim ukrasom svoda, postavljena u pravcu svetog grada Meke ka jugoistoku, dok je uzdignuta drvena propovedaonica (minber ili mimbar) postavljena desno od mihraba, u jugozapadnom uglu. Nad ulazom je drvena galerija (mahfil) sa koje se dospeva i do šerefe, terase na minaretu.

Unutrašnja dekoracija džamije je veoma skromna. Zidovi su neomalterisani sa plitkim profilacijama, retkim stilizovanim floralnim i geometrizovanim motivima i kaligrafskim natpisima stihova iz muslimanske svete knjige Kurana, zatim imenima prvih pravednih verskih poglavara halifa, kao i božjih tj. Alahovih veličanstvenih osobina i imena, ispisanih arapskim pismom na posebno ukrašenim rezbarenim pločama levhama. Pred ulazom u džamiju je postojao i zasvedeni arkadni trem sa tri manje kupole. U dvorištu se nalazi česma za molitveno umivanje, kao i verska škola (medresa) sa bibliotekom. 

Zbog starine, retkosti, očuvanosti izvorne namene, kao i reprezentativnosti verske arhitekture i islamske kulture stavljena je 1946. godine pod zaštitu države kao spomenik kulture, a 1979. godine utvrđena za kulturno dobro od velikog značaja.