|
I čuveni komediograf bio je kum jedne gradske kafane |
Beograd je prvu kafanu imao pre
Pariza, Beča i ostalih evropskih metropola.
Još davne 1522. godine Turci su u
jednoj dorćolskoj zgradi otvorili kafanu
i u njoj služili kafu. Prve kafane nastaju su u gradu Meki u XV veku. Tokom XVI
veka šire se kafane i u Siriji i u Kairu, da bi dospele i do Otomanske imperije.
Vidoje Golubović pominje samo zapis
da je 1554. godine u Carigradu postojala kafana. Posle Beograda, kafanu dobija London
1652, dve godine docnije Marselj, u Beču je otvorena 1683. godine a u Lajpcigu
1694.godine.
|
Kafana "Kičevo" Savamala |
"Kafane, one stare, bile su
deo života čaršije, imale poseban duh, neobičan, specifičan, izazovan, u njima
je pulsirao kulturni, zabavni, privredni i društveni život, protkan politikom,
pa i onaj, zašto ne reći – normalan. Kafana je bila stecište advokata i
boravište svedoka. Jednostavno, mesto gde se odvijao život grada, gde su
spremane i prikazivane pozorišne predstave, održavani koncerti, sastanci
sportskih društava, političkih stranaka, esnafa, organizovane zabave i susreti,
održavane sednice Narodne skupštine, uređivane novine, u njima su pisane pesme
i učili se muzički akordi, smišljane su ideje ali i jela, u njima se pilo i
spavalo", kaže Golubović u predgovoru svoje knjige „Kafane
i mehane starog Beograda“.
|
zemunski "Šaran" |
U prvo vreme, u kafanama služila
se samo kafa. Sam naziv, kafana, u Beogradu i Srbiji počinje da se koristi tek
posle 1738. godine, kada su Turci ponovo došli u Beograd, posle vlasti
Austrije.Golubović piše da se u turskim izveštajima iz XVI veka opisuju
beogradski karavan saraji i hanovi. Hanovi su imali bolji komfor i služili su
za boravak gostiju od više dana.
|
"Kolarac" 1938. |
O prvim kafanama u Beogradu,
pisao je, 1740. godine,
putopisac Keper, koji ističe da su jedne kafane
posećivali muslimani, a druge hrišćani. Keper tom prilikom daje opis kafane
"Crni orao" na Dorćolu, koja je, kako veli, najbolja u gradu.
Kafana "Crni orao" bila
je na spratu zgrade na uglu današnjih ulica Dušanove i Kralja Petra, a do nje
se dolazilo trošnim drvenim stepenicama. Kafana nije imala stolove, stolice ni
klupe, već minderluke prekrivene ćilimima. Visina kafane nije dozvoljavala da
se u njoj čovek uspravi. Zidovi su bili išarani zelenom, crvenom, modrom i
narandžastom bojom, a na ulazu je bilo postavljeno nekoliko krčaga i ibrika.
|
"Ruski car" |
Početkom XIX veka knez Miloš
uvodi porez za mehandžije i obavezu dobijanja dozvole za rad. Mehane su bile
stecište trgovaca i špekulanata, a u Savamali i Bukurešt-mali već je 1826.
godine bilo alkoholnih pića, ali i bluda.
Među važne datume za istoriju
beogradskih kafana svakako spada 1821. godina, kada Beograd dobija mehanski
esnaf, 1840. je počela da radi Kneževa pivara, 1871. godine Prvo srpsko
pivarsko akcionarsko društvo, 1873. Vajfertova a 1884. godine i Bajlonijeva
pivara. Bajlonijeva pivara je 1903. godine proizvodila oko 28 hiljada litara
svetlog ("Prvenac" i "Plzen") i tamnog ("Prvenac"
i "Salvator") piva.
"Beograd najveći broj
gostionica i kafana dobija krajem XIX i početkom XX veka. Grad u nekim
statističkim procenama na pedeset stanovnika ima po jednu kafanu ili
gostionicu. Na Pozorišnom trgu, danas Trgu Republike, u tom periodu je bilo
šesnaest kafana, a u Poenkareovoj, danas Makedonskoj ulici, od 40 kuća 17 je
bilo kafana ili gostionica. Na Varoš kapiji je bilo 12, na Terazijama 11, u
Skadarliji sedam, na Slaviji devet, u Dubrovačkoj ulici, u donjem delu, 16
kafana i gostionica", tvrdi Golubović.
Istoričarka Dubravka Stojanović u svojoj knjizi „Kaldrma
i asfalt: urbanizacija i evropeizacija Beograda 1890–1914”, ističe da
su prestonički ugostitelji, imenujući lokale prema dalekim predelima, pronosili
sugrađanima duh Evrope i sveta. Tako su na neki način emancipovali posetioce
koji su do tada o ovim udaljenim mestima imali samo maglovite predstave stečene
u panoptikumima – pretečama bioskopa.
|
"Sokolović" 1934. |
Imena srpskih kafana svedoče o visprenom duhu ovdašnjem. Ili pravilnije rečeno tadašnjem. Kafane u starom Beogradu
imenovane su i po profesiji klijentele. Tako je „Esnafska kafana” na početku
Skadarlije okupljala zanatlije kao što su zidari, kaldrmdžije, ciglari...
Branislav Nušić beleži da su se u njegovo vreme u „Čokotu” u Karađorđevoj,
blizu stovarišta vina, skupljali kupci i prodavci „soka od grožđa”.
Nazivima kafana, kako nekadašnjih
tako i savremenih, bavi se i sociolog
Dragoljub B. Đorđević, profesor na
niškom Mašinskom fakultetu. On je priređivač zbornika „Kafanologija” obima više
od 650 strana. U publikaciji mesto su našli i 582 veličanstvena naziva kafana. Samo
letimičan pogled odaje slikovite nazive, kao što su „Vikaj turu”, „Dve čaše kod
Paše”, „Degustacioni centar”, „Dobro jelo, dobro delo”, EKG, „Katakomba”,
„Konjopoj”, „Stop ćale magistrale”, „Tri vaške”... Ima tu i lascivnih imena:
„Kod Guze”, „Kurvin grad”, „Tri sise” i „Kod pocepanih gaća”. Na listi
koegzistiraju i zaraćene političke opcije, pa tako postoje kafane „Tito”,
„Četnik”, ali i „Kod Ranka Ustaše”. Tu su još neki slikoviti primeri, poput
zemunskog okupljališta „Beli zec”, beogradskog „6 i 400” (nekadašnji gazda
dobio je sina na rođenju teškog 6,4 kilograma), ali i kafane „Ljubi te čika
Rade” kod Uba.
Opisujući rad nekadašnjih kafana
Golubović kaže da je 1860. godine
Nikola Hristić, tadašnji gradonačelnik
Beograda, izdao naredbu da se stanovništvo u kafani može zadržavati do 11
sati uveče, a da posle tog vremena niko na ulici ne sme biti bez fenjera. Jedna
od obaveza srpskih vlasti bila je i obaveza vlasnika kafana da svako veče upale
fenjer pred kafanom, i to u deset sati uveče. Srbi su poštovali naredbu, ali
Turci nisu. Terali su inat. Slične smicalice dešavale su se i u Skadarliji.
Hroničari su zabeležili i
pokušaje borbe
s prostitucijom. Knez Miloš je u svoje vreme naredio da se "te nesrećnice dave bacanjem u Savu". Naredio je i davljenje
podvodačica, takozvanih "peza".
Golubović navodi da su stradale mnoge
Vlahinje, Grkinje, Ciganke, Jevrejke, Levantinke... kao i to da nema traga da
su se Srpkinje bavile najstarijim zanatom. Sve to nije sprečilo nered i
prostituciju u kafanama, čak ni na tada popularnim "krompir
balovima", pa 1838. godine knez Miloš uvodi porez za sve posetioce balova
od 10 groša za bolničku kasu i jednog cvancika za pandura.
Dugo je postojala želja za
osnivanjem prvog stalnog profesionalnog pozorišta u Beogradu, pri čemu su
pozorišta do tada najčeće imala „nomadski“ karakter i pri čemu su se brojne
predstave odigravale upravo u kafanama. Pa čak i nakon osnivanja prvog stalnog
profesionalnog pozorišta u Beogradu, nije postojalo stalno odredište odigravanja
predstava pa su za to služile brojne kafane kao npr. „Kod krune“ ili sale
hotela, u kojima je održana prva predstava ovog stalnog pozorišta – „Đurađ
Branković“. Takav način održavanja pozorišnih predstava na promenjivim
lokacijama i u adaptiranim prostorijama se održao sve do izgradnje zgrade
„Narodnog pozorišta“ (1868.) po naredbi kneza Mihaila.
Na Terazijama, u zgradi koja
danas više ne postoji, a u čijim je prostorijama bio smešten stari restoran
„Dušanov grad“, postojala je kafana kod „Zlatnog krsta“. Samo nekoliko meseci
nakon prve javne bioskopske premijere u svetu, 25. maja 1896. godine, zastupnik
braće Limijer (izumitelji aparata za dobijanje i prikazivanje predstava), na
putu ka Istanbulu zastao je u Beogradu i u pomenutoj kafani prvi put prikazao
„žive slike“. Na osnovu ovoga može se uočiti da je kafana ponovo imala bitan
uticaj na razvoj neke od kulturnih grana, u ovom slučaju razvoj i unapređenje
stalnih bioskopa u Beogradu. Prvi stalni bioskopi nastali 1906. godine poput
prvog uređenijeg bioskopa – kod „Hajduk-Veljka“ (na mestu današnje velike
palate u početku Knez Mihailove ulice, kod „Starog Petrograda“, kod „Crne
mačke“ (danas prazan prostor na uglu Nemanjine i Garašaninove ulice), zatim
elitni „Moderni bioskop“ Braće Savića (danas palata Jugoslovenske banke u
Kolarčevoj ulici) i 1911. godine „Koloseum“, današnji okupirani bioskop
„Zvezda“.
Kafana je ostala u zapisima i kao
mesto gde se vodila politika. Između dva svetska rata, a i pre, u njoj su
zabeleženi značajni događaji, odluke. Čak su i pripadnici stranaka išli u
određenu kafanu. Demokrate u "Barajevo", Slovenska ljudska stranka u
"Ljubljanu", ministri Cvetkovićeve vlade svraćali su u
"Maderu".
Kafana je bila mesto gde su
sedeli znani i neznani, slavni i neslavni pisci, pesnici, urednici novina i
časopisa, novinari, glumci i razni umetnici, slikari i vajari, sportisti,
političari... Kafana je bila mesto gde su nastala i značajna književna dela.
Setimo se Branislava Nušića i humoriste Brane Cvetkovića, koji je sve svoje
vodvilje, skečeve i šaljive pesme napisao u kafani. Kafana je bila mesto
književnih diskusija, sukoba oko književnih pravaca, putokaza i književnosti. I
ne samo to. U kafanama su čitane nove pesme, koje su tako počinjale da žive i
prenose se, da dobijaju dušu. Otuda ostaju za večnost zapisane, upamćene i nikad
zaboravljene mnoge pesme. Neke od njih postaju šlageri, koji se i danas čuju i
rado slušaju: 'Mansarda mali stan', 'Periferija', 'Mala ulica', 'Tri palme na
otoku sreće', 'Zašto si pospan Džo?', 'Šta znate vi muškarci' i mnoge
druge."Pevajući te i druge pesme, u kafanama su se proslavili Sofka, Divna
Kostić, Mijat Mijatović, Nata Pavlović, Nada Aleksandrović, Dušan Đorđević…
Golubović navodi da je zahvaljujući toj slavi Sofka "lepotu svog glasa (na
ploči) zabeležila u Parizu i Berlinu". I mnogi orkestri, poput "Braće
Cicvarića" potekli su iz kafana.
|
"Albanija" |
Kafana je bila
"prihvatilište za beskućnike, boeme, vračare, putnike namernike, studente,
ljude bez stana, prostitutke... Mnoge beogradske kafane imale su svoju
fizionomiju, karakter i krug gostiju. Golubović navodi da je Mihailo Petrović
Alas osnovao društvo za zabavu i uveseljavanje "SUZ", koje se
okupljalo u jednoj kafani blizu Bajlonijeve pijace. Članovi "kluba"
nisu dozvoljavali proširivanje kruga.
|
"Dardaneli" |
No, kafane su svojom živom
aktivnošću mnogima bile trn u oku. Polako su počele da nestaju. „DardanelI"
su srušeni 1902. godine, ali su ušli u mitologiju jugoslovenske i srpske prestonice.
Prva sijalica zasijala je u Beogradu baš u kafani koja se najpre zvala "Proleće", a potom je promenila naziv u "Hamburg". Slučajno ili ne na tom mestu kada je kafana u Masarikovoj ulici porušena, sagrađena je zgrada današnje Elektrodistribucije.Samo sedam godina kasnije od prvog Belovog telefona iz 1876. godine u
Beogradu je obavljen prvi telefonski razgovor 14. marta 1883. godine. Za
to je bio zaslužan Panta Mihajlović, koji 1882. godine dobio od kralja
Milana pravo (koncesiju) da može u Beogradu da podiže telefonske
(štacije) stanice. Tadašnji Beograd nije bio upoznat sa ovim tako
vrednim aparatom, pa su se beograđani oglušili na Pantin poziv da se
prijave za telefon. Panta je sam i od svojih para povezao je zgradu „Tri
lista duvana“, te 1883. godine tu je bilo smešteno inženjersko odelenje
vojnog Ministarstva. Ovu zgradu je povezao sa kasarnom na Paliluli i
razgovor je mogao da počne, a obavili su ga vojni ministar Teša Nikolić i
kapetan Kosta Radisavljević.
Posle Velikog rata u kafani "Kasina" jedno vreme zasedala i Narodna
skupština. Dakle, možemo reći da su značajne stvari za Srbe potekle upravo iz kafane ili mehane, kako vam već drago.
|
"?" |
Najstarija sačuvana kafana je „?“.
Smestila se prekoputa Saborne crkve, u malenoj građevini koja još uvek postoji
u nepromenjenom izgledu. U njoj se prvi put pojavio bilijarski sto 1834. godine.
Bila je u vlasništvu trgovačkog konzula Nauma Ička, a u istoriji je više puta
menjala vlasnike pa samim tim i nazive. Godine 1878. prešavši u posed Ećim
Tome, koji je bio lični vidar Kneza Miloša, dobija ime „Ećim Tomina“ kafana,
nakon čega je u jednom trenutku nazivana i kafana „Kod pastira“, a kada je preimenovana
u “Kod Saborne crkve”, došlo je do kumovskog razilaženja sa sveštenstvom, te je
kao privremeno, a možda i ime iz inata stavljeno “Znak pitanja”. Koje se zadržao sve
do danas!
|
“Tri šešira” |
“Tri šešira” je najstarija kafana
Skadarlije, glavne boemske ulice starog Beograda. Otvorena je 1864. godine u
zgradi u kojoj se prethodno nalazila zanatska radionica koja je na ulazu imala
tri plehana šešira. Mnoga poznata imena boemskog života Beograda su u ovoj
kafani stvarala, pevala i pisala, a među mnogima bili su naši poznati pisci
Đura Jakšić i Bora Stanković.
|
"Mornar" |
I posleratna generacija kultnih
beogradskih kafana doživela je neveselu sudbinu. Iščezle su ustupajući mesto
modernijim kafićima. No, s njihovim izumiranjem društveni i kulturni život se
sunovratio potvrđujući prosetiteljski
ulogu kafana u Srba. Neka ostane zabeleženo da su tri kultne kafane u centru
Beograda formirale čuveni “Bermudski trougao”. U kojima su mnogi znani i neznai
danima tumarali i skrivali se. Temena tog kafanskog trougla činili su „Grmeč” u
Makedonskoj 42, kafana “Pod lipom” u Makedonskoj 44 i “Šumatovac” u Makedonskoj
33. Da na kraju spomenemo i „Srpsku
kafanu“ pokraj „Ateleja 212“ u kojoj su glumci prvog januara služili kiselu
čorbu.
|
Čiča Ilija Stanojević ispred kafane "Tri šešira" |
I na kraju ovog nostalgičnog nekrologa srpskim i beogradskim kafanama samo treba reći:
"Slava im i večna hvala!"